Fundacja Abegga

Fundacja Abegga była pierwszą inicjatywą na rzecz poprawy warunków mieszkaniowych gdańskich robotników, wyróżniającą się na tle licznych miejskich instytucji filantropijnych sukcesami na polu współpracy lokalnych kapitalistów i reprezentantów władzy, które przyniosły trwały rezultat w postaci licznych, uznawanych za modelowe realizacji architektonicznych. Fundacja zawdzięcza swe powstanie osobie Heinricha Burkharda Abegga (03.10.1791–21.04.1868), zamożnego kupca gdańskiego, wywodzącego się z heidelberskiej linii rodu, aktywnego działacza wielu instytucji publicznych, poświęcającego uwagę warunkom bytowym robotników. Zachowana po nim scheda majątkowa skłoniła najbliższych członków rodziny do aktywności filantropijnej. Jego portret jest pierwszym w treści artykułu. A herb rodziny Abeggów zamyka cały tekst.

Według jednej z relacji, Georg Friedrich Heinrich Abegg (na drugim portrecie),  bratanek i zięć spadkodawcy, nakłonił jego dzieci do wyasygnowania określonej kwoty ze spadku i utworzenia fundacji na rzecz gdańskich robotników, zaś według innego źródła pomysłodawcą fundacji miał być szwagier Georga, Heinrich Abegg (jr.). Przed końcem 1869 r. zgromadzono 20 000 talarów i sformułowano zwięzły statut fundacji.

Celem fundacji Abegga było „stworzenie zdrowych domów dla rodzin robotników i drobnych rzemieślników”, przeznaczonych na wynajem bądź sprzedaż, a w wypadku „pełnego zaspokojenia” potrzeb mieszkaniowych gdańskich robotników, zgromadzone środki planowano przeznaczać na inne działania na rzecz robotników. Głównym zadaniem fundacji było nabywanie „zdatnych, zdrowych” gruntów i budowa mieszkań robotniczych (otoczonych ogródkami niewielkich domków, mieszczących w miarę możliwości od dwóch do czterech mieszkań), a część lokali miano przeznaczyć na cele handlowe. Nabywcami mieszkań miały być „porządne” (ordentliche) rodziny robotników i rzemieślników. Wyjątkowo – przy nastaniu ważnych przyczyn – przewidywano obniżenie bądź zniesienie czynszu. Poza wynajmem uwzględniano również opcję wykupu mieszkań przez spłatę ich wartości w ratach dopasowywanych indywidualnie do możliwości nabywcy (w postaci podwyższonego czynszu). Docelowo wszystkie mieszkania mogły zostać przekazane robotnikom na własność.

Ważnym zadaniem fundacji było pomnażanie kapitału, zdeponowanego na oprocentowanej lokacie, powiększanego wpływami z umów najmu i sprzedaży oraz spadkami i darowiznami. Jak się miało okazać, dzięki gospodarności i przedsiębiorczości członków zarządu, odnotowano ciągły wzrost kapitału fundacji. W zarządzie fundacji, złożonym z siedmiu gdańszczan, zainteresowanych problemami robotników, mieli zasiadać: przynajmniej jeden członek magistratu, jeden wykwalifikowany znawca spraw budowlanych oraz jeden członek rodziny Abeggów. Funkcja członka zarządu fundacji miała być z zasady sprawowana nieodpłatnie. Zarząd podejmował decyzje w drodze głosowania, a pewne indywidualne kompetencje przyznane zostały przewodniczącemu zarządu, skarbnikowi, sekretarzowi oraz znawcy spraw budowlanych (Baukundige). Organem nadzoru były władze rejencji gdańskiej, upoważnione do wyznaczenia specjalnego komisarza, kontrolującego poczynania fundacji.

Statut sformułowano 6 grudnia 1869 roku. Za właściwą datę powstania fundacji można uznać 21 lutego 1870 r. (początek prac zarządu). 31 marca 1870 r. fundacja uzyskała status prawny, tzw. milde Stiftung. Pierwszy zarząd tworzyli: radca handlowy i członek Rady Miasta John Gibsone jako sekretarz, miejski radca budowlany Julius Albert Licht (do 1893 r.), kupiec August Momber jako skarbnik, członkowie magistratu Robert Petschow (do 1898 r.; fabrykant) oraz Heinrich Rickert (dziennikarz, od 1874 r. członek Reichstagu), radny miejski i lekarz Theophil Piwko (do 1899 r.) i lekarz Georg Friedrich Heinrich Abegg jako przewodniczący. Fakt, iż zarząd fundacji składał się z lokalnych prominentów, sprawujących funkcje publiczne, uzmysławia doniosłość przypisywanej fundacji roli.

Fundacja planowała dalekosiężne inwestycje, mające docelowo w pełni zaspokoić potrzeby mieszkaniowe robotników. Zadanie to wymagało niebywałego wysiłku i ogromnych zasobów finansowych. Nie należało zwlekać z jego realizacją ze względu na trudne warunki mieszkaniowe tysięcy gdańszczan, gnieżdżących się w małych, przeludnionych izbach, często bez kuchni, dostępu do toalety i bieżącej wody. Przyrost liczby mieszkań był nieadekwatny do potrzeb. Brak wolnych parcel w granicach fortyfikacji wywoływał spekulację. Na potrzeby lokalowe wykorzystywano pomieszczenia niezdatne do zamieszkania, piwnice, sutereny, przyziemia, oficyny i poddasza, a nawet barki (nie bez wpływu na stan zdrowia i morale ich mieszkańców).

Pierwszą inwestycją fundacji był zakup parceli na Dolnym Mieście.

Opublikowany tekst stanowi pierwszy fragment większej całości. Zachęcamy do lektury całego artykułu – „Fundacja mieszkań robotniczych w Gdańsku – dzieło rodu Abeggów” opublikowanego w „Roczniku Gdańskim”, t. LXXIII–LXXIV, 2013–2014.

Autorka: Jagoda Załęska-Kaczko.

Źródło portretu George’a Abegga – Wikipedia. Herbu rodu – „Stammbaum der Familie Abegg” G.F.H. Abegga z 1894 roku. Statutu – zbiory Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Portretu H.B. Abegga – do ustalenia.

P.S. Brat Henricha Burhkharda Abegga był dziadkiem znanej niemieckiej nauczycielki Elisabeth Abegg, która należała do antynazistowskiej opozycji i uratowała dziesiątki Żydów w trakcie Holocaustu.