Młyn Kamiennej Śluzy

Na początku XVII wieku przystąpiono do największej w dziejach miasta rozbudowy gdańskich fortyfikacji, do wzniesienia linii bastionów i kurtyn od strony północnej, wschodniej i południowej. W budowanych w XVII wieku fortyfikacjach systemu holenderskiego woda odgrywała znaczącą rolę. Wobec konieczności szybkiego podniesienia zdolności obronnych Gdańska, władze miasta zdecydowały się na wykorzystanie naturalnych właściwości położenia miasta i stworzenie mającej istotne znaczenie przeszkody wodnej w postaci szerokiej fosy – jeszcze przed rozpoczęciem drogiej i czasochłonnej budowy bastionów i kurtyn pierścienia fortyfikacyjnego. Prace przy umocnieniach rozpoczęto więc od uregulowania przepływu Motławy przez projektowaną linię nowych wałów.

W latach 1619-23 na południe od miasta powstała Kamienna Śluza, urządzenie wodne służące wielu, czasem sprzecznym ze sobą, celom. Śluza umożliwiała napełnienie fos wodami rzeki, a następnie regulowanie poziomu wody w  fosach. W przypadku większego zagrożenia wykonalne było zalanie Żuław na południowym i wschodnim przedpolu miasta. Powstawała wtedy przeszkoda, której sforsowanie było praktycznie niemożliwe. Wrota śluzy pozwalały też na zatrzymywanie napływu słonych morskich wód, które w czasie sztormów i  długotrwałych północnych wiatrów mogły dostawać się korytem Motławy na żyzne ziemie Żuław i  niszczyć uprawy. Kamienna Śluza zapobiegała też nadmiernemu przepływowi wód rzeki z przeciwnego kierunku – od strony południowej – a więc chroniła przed powodzią samo miasto. Kolejnym zadaniem Kamiennej Śluzy było spiętrzenie wody umożliwiające funkcjonowanie nowego, rezerwowego młyna. Młyn ten miał być uruchamiany na wypadek oblężenia Gdańska, odcięcia przez wroga dopływu wody do Kanału Raduni i zatrzymania młynów na Starym Mieście.

Kamienną Śluzę zaprojektowali dwaj inżynierowie pochodzący z Holandii, kraju przodującego wówczas w sztuce inżynierskiej i fortyfikacyjnej, Wilhelm Janssen Benning i Adrian Olbrants z Alkmaar we Fryzji. Prace budowlane nadzorował gdański fortyfikator i budowniczy Hans Strakowski.

Wzniesienie młyna było projektowane już w momencie budowy Kamiennej Śluzy, o czym świadczy wykonanie bocznego kanału od strony zachodniej. Forma tej odnogi (jej niewielka szerokość, duża głębokość i różnica poziomu wody) świadczy, że musiała to być „młynówka” napędzająca koła młyńskie. O planowaniu młyna wraz ze śluzą świadczy także obecność budynku na projekcie fortyfikacji z około 1620 r. Kanał młyński zbudowano równocześnie z  pozostałą częścią Kamiennej Śluzy, potwierdza to zastosowanie podobnego materiału i  techniki wykonania. Jego budowę przewidywano w przyszłości, w razie potrzeby.

Potrzeba taka zaistniała już wkrótce. W 1622 r. na Zatoce Gdańskiej pojawiła się flota szwedzka. W 1626 r. na Prusy Królewskie i Książęce ruszyła inwazja Szwedów. Nie znaleziono żadnych archiwalnych źródeł pisanych dotyczących budowy Młyna Kamiennej Śluzy. Prawdopodobnej daty powstania młyna na podstawie istniejących źródeł nie sposób ustalić dokładniej, niż około 1640 r.

Głównym zadaniem młyna było mielenie zboża w czasie oblężeń miasta, kiedy to wróg odcinał dopływ wody do Kanału Raduni. Młyn Kamiennej Śluzy nie miał większego znaczenia dla produkcji mąki w czasach pokojowych. Działanie młyna wymagało przynajmniej częściowego otwarcia wrót Kamiennej Śluzy. Było to sprzeczne z podstawowym zadaniem Śluzy, jakim było tamowanie przepływu wód Motławy w czasie oblężeń. W chwilach zagrożenia miasta zamykano całkowicie przepusty Kamiennej Śluzy, aby skutecznie zalać przedpole miasta. Wówczas jednak młyn nie mógłby spełniać swego podstawowego zadania. Być może więc urządzenia młyńskie były rzadko, lub nawet prawie wcale nie używane. Budynek młyna aż do 1945 r. nie przechodził większych zmian. Bryła zewnętrzna zachowała swój pierwotny kształt, przemurowywano jedynie niektóre otwory okienne, drzwiowe i technologiczne.

Zastanawiający fakt zachowania prawie do połowy XX wieku nie używanych już urządzeń młyńskich można wyjaśnić funkcją i położeniem obiektu. Początkowo młyn utrzymywano jako rezerwowe urządzenie na wypadek wojny. Mimo tego szczęśliwego wcześniej zbiegu okoliczności historia nie pozwoliła dotrwać budynkowi i jego wspaniałemu wyposażeniu do naszych czasów.  Najważniejszym, tragicznym wydarzeniem w dziejach Młyna Kamiennej Śluzy, był rok 1945. Budynek został  wówczas w dużym stopniu zniszczony. Spłonęła więźba dachowa i stropy, a także najcenniejszy element zabytku, XVII-wieczne maszyny. Zawaliły się duże części murów. Największe zniszczenia dotknęły ścianę południową, gdzie runęła najwyższa kondygnacja.

Źródła rysunków: Ernst Witt, 1937

Autor artykułu: Jakub Szczepański.