Młyn olejowy z Kamiennej Grobli
Myśląc o młynach i historii młynarstwa na Dolnym Mieście – jak pierwszy z pewnością przychodzi na myśl znawcom przedmiotu – Młyn Kamiennej Śluzy pobudowany mniej więcej około 1640 roku. Był to tzw. młyn rezerwowy dostarczający mąkę w czasie oblężenia twierdzy Gdańsk, gdy odcinano wodę z Raduni napędzającą młyńskie koła Wielkiego Młyna. Ale patrząc terytorialnie – młyn ten stał i nadal stoi (chociaż już nie tak okazały) na lewym brzegu Nowej Motławy – a to już nie jest Dolne Miasto.
Na tym jednak historia młynów w tej okolicy wcale się nie kończy.
Idąc wzdłuż prawego brzegu wspomnianej rzeki, zostawiając w tyle Kamienną Śluzę i pokonując całą ulicę Dobrą, przekracza się przy rondzie ulicę Toruńską i dochodzi do Kamiennej Grobli. A na jej skrzyżowaniu z najbliższą ulicą poprzeczną, jaką jest Śluza, mniej więcej 200 lat później uruchomiono młyn. Ale innego typu. Nie mielił on ziarna na mąkę, a przerabiał rośliny oleiste na olej.
Rok 1844
Pierwsza wzmianka o wspomnianym olejowym młynie, do której udało nam się dotrzeć pochodzi z Księgi Adresowej z 1844 roku. Pod literą O widniały tam wówczas tylko cztery pozycje. Wszystkie one dotyczyły wytwórni oleju. Na pozycji drugiej, trzecie i czwartej można poznać lokalizacje ówczesnych trzech firm, których identyczne działanie polegało na prowadzeniu rafinerii oleju i fabryki mydła. A były to kolejno – Ogarna pod numerem serwisowym 279, Brama Szeroka pod numerem serwisowym 1922 oraz Grobla 1 pod numerem serwisowym 1114. Natomiast całość tego zestawienia otwierał olejowy młyn parowy z Dolnego Miasta z ulicy Kamienna Grobla, który mieścił się pod numerem serwisowym 486. Jego właścicielem był od samego początku – czyli najprawdopodobniej od 1843 roku Wilhelm Theodor Behrend. W tym miejscu warto dodać, że młyn ten był bardzo nowoczesny – jako pierwszy w XIX-wiecznym Gdańsku został zaopatrzony w maszynę parową, co podkreślał właśnie w nazwie.
Rok 1849
W kolejnej dostępnej Księdze Adresowej można zapoznać się z numeracją serwisową przypisaną do poszczególnych ulic. I tak Kamienna Grobla podzielona była wówczas na 3 części. Na koniec tej drugiej (tam gdzie obecnie jest Szkoła Podstawowa nr 65) pod numerem 399 oraz na początku tej trzeciej (tam gdzie kiedyś był punkt skupu surowców wtórnych i warsztat samochodowy) części ulicy figurowało nazwisko wspomnianego kupca Wilhelma Theodora Behrenda. A wymieniony wcześniej młyn olejowy, którego był właścicielem rozrósł się na tej ulicy do podwójnej numeracji serwisowej 484 i 486. Proszę zapamiętać ten układ rząd działek w układzie 1+2. On będzie powracał w kolejnych latach i dekadach jeszcze wielokrotnie.
Rok 1864
Bazując na kolejnych danych – na ulicy Kamienna Grobla przestały już obowiązywać numery serwisowe, a trzy omawiane działki cały czas w rękach Behrenda nosiły numery biegnące w kierunku ulicy Toruńskiej kolejno – 25, 26 i 27. Ponieważ wspomniany wcześniej Wilhelm Theodor umarł w 1851 roku, przez kolejne mniej więcej 23 lata (1852-1875) całością zarządzał Felix Adolf Behrend. A pod numerem 25 mieszkała też Emma (z domu Struwe) – wdowa po poprzednim właścicielu
Rok 1869
Zaskoczeniem może być informacja, że na Kamiennej Grobli pod numerem 25 znany nam kupiec Felix Adolph Behrend sprawował wówczas funkcję wicekonsula Portugalii. A działki 26 i 27 figurowały pierwszy raz jako zagospodarowane przez firmę Steffens & Söhne.
Rok 1870
Listę młynów w Gdańsku otwierał parowy młyn tnący Feliksa Behrenda z ulicy… Kamienna Grobla 25. A Steffens & Söhne cały czas działali pod numerami 26, 27.
Rok 1872
Oficjalnie do numerów 26, 27 przypisany był młyn olejowy prowadzony po raz ostatni (wg dostępnych danych) przez firmę Steffens & Söhne.
Rok 1874
Pod 26 i 27 działał młyn olejowy należący do… międzynarodowej firmy handlowej.
Rok 1876
W Księdze Adresowej pojawiła się pierwszy raz wzmianka, że na Kamiennej Grobli pomiędzy numerami 25 i 26 przebiegała ulica Śluza. A na działkach 26, 27 działał Danziger Ölmühle w formie spółki komandytowej. Co ciekawe na tej samej ulicy pod numerem 21 działał wówczas podobno kolejny młyn parowy własności Emila Carla Keiera, który firmowo związany był ze znanym nam już… Feliksem Behrendem z Kamiennej Grobli 25.
Rok 1878
Dowiadujemy się, że Gdański młyn olejowy z Kamiennej Grobli 26, 27 miał swoje biuro handlowe na ulicy Ogarnej 37. A przy młynie parowym z numeru 21 widniało wówczas nazwisko Felix Behrend.
Rok 1880
Na listę młynów z Kamiennej Grobli powraca ten parowy spod 21. Pod numerem 26, 27 działał Gdański parowy młyn olejowy. Ale to jeszcze nie koniec, bo pod numerem 6. pojawił się w tym okresie jeden jedyny raz kolejny młyn parowy, prowadzony tym razem przez Maksa v. Dührena.
Rok 1884
Właścicielami młyna pod numerem 21 byli Reichenberg & Döring. A przy numerze 25 pierwszy raz wystąpił Otto Robert Petschow – kupiec i radny miejski, który zarządzał Gdańskim młynem olejowym z Kamiennej Grobli 25 oraz – fabryką chemiczną z Ogarnej 111. Ciekawostką jest to, że w jednej z publikacji książkowych z 1894 roku widnieje informacja, że firma „Danziger Oelmühle Petschow&Co.” rozpoczęła swoją działalność już 17 lipca 1875 roku.
Lata 1886, 1888 i 1890
Pod znanymi nam już numerami 26-27 w pierwszym roku, a w późniejszych już pod numerem 26-30 działał Gdański młyn olejowy oraz pierwszy raz wymieniona w tym miejscu – fabryka oleju. Ich właścicielami byli wówczas Petter Patzig & Co. (nazwa pochodzi od nazwiska założycieli spółki, którymi byli Albert Petter i Eugen Patzig). Zaś wspomniany wcześniej Döring o inicjałach D. F. pod numerem 17 zarządzał kolejnym młynem tnącym na tej ulicy, który usytuowany był nie tak daleko, bo pod numerem 21. Dla jasności sprawy trzeba dodać, że młyn ten w swojej nazwie zawierał słowo drewno (Holzschneidemühle). A ponieważ w miejscu tym od 1885 roku działał skład drewna, wspomniany młyn mógł być wykorzystywany po prostu do cięcia drewna oraz służyć jako rozdrabniacz, kruszarka do odpadów drewnianych. W dalszej części opracowania skupimy się już prawie wyłącznie na interesującym nas młynie olejowym.
Rok 1894
Dzięki opublikowanemu w tym właśnie roku nowemu statutowi spółki akcyjnej „Danziger Oelmühle Petter Patzig & Co.”, zatwierdzonemu na walnym zgromadzeniu z 17 sierpnia 1894 r., można się dowiedzieć m.in. czym zajmowała się ta firma. W paragrafie drugim opisane zostały cele przedsiębiorstwa. A były to:
A. Produkcja oleju i innych produktów tłuszczowych.
B. Handel nasionami, olejem i innymi tłuszczami oraz towarami i ich produktami ubocznymi, takimi jak ciasta itp.
C. Produkcja mąki i skrobi, jak również produktów ubocznych.
D. Handel zbożem, mąką, skrobią a także ich produktami ubocznymi.
Lata 1896-1899
Najstarszy młyn na Kamiennej Grobli cały czas działał na powiększonym obszarze 26/30. Natomiast jedyna zmiana nastąpiła w przypadku działki 25, która została w pierwszym roku podzielona na dwie osobne o numerach 25 i 25a.
Rok 1900
Oprócz dwóch znanych nam już od lat młynów w tej okolicy na działce 28/30 trwały prace budowlane przy pszenicznym młynie zbożowym oraz fabryce skrobi.
Lata 1902-1911
Sytuacja się ustabilizowała. Na Kamiennej Grobli 26/30 (czasami opisanej jeszcze jako 26/27) działał już oficjalnie cały kompleks budynków fabrycznych należących do Gdańskiego młyna olejowego (spółki akcyjnej). A pod numerem 25a kupiec i królewski konsul belgijski Eugen Patzig prowadził biuro firmy Patzig& Co. zarządzającej wspomnianym młynem. Warto zapoznać się z notką biograficzną poświęconą tej osobie, która została opublikowana w Wikipedii oraz Gedanopedii. Pojawiają się w niej oprócz naszego młyna i konsulatu takie ciekawe tropy jak – browar we Wrzeszczu, cukrownia w Pelplinie, Loża Masońska Eugenia oraz miasto Sopot.
Lata 1912-1916
Wspomniane wcześniej biuro zarządzające młynem z Kamiennej Grobli 26/30 zostało przeniesione na ulicę Chmielną 74. W ramach ciekawostki można dodać, że pod tym samym adresem działał w tym miejscu na początku omawianych lat konsulat belgijski. Przypadek?…
W 1913 roku w fabryce na Dolnym Mieście przerabiano na czystą i bogatą w białko skrobię 13 000 kg mąki pszennej dziennie.
Lata 1917-1920
Obsługa biurowa młyna wróciła na Kamienną Groblę 25a.
Rok 1921
W miejscu gdzie przez wiele lat tętnił życiem Gdański młyn olejowy swoją działalność rozpoczęła Gdańska Fabryka Margaryny van den Berga. Pod adresem Kamienna Grobla 25a funkcjonowało biuro, a produkcja odbywała się na Kamiennej Grobli 26/30. To już temat na zupełnie inny artykuł, ale historia tytułowego młyna jeszcze się nie skończyła.
Lata 1922-1941
Gdański młyn olejowy (spółka akcyjna) prowadził swoją działalność pod znanym nam już wcześniej adresem Chmielna 74. Była tam na początku wytwórnia oleju spożywczego, mąki i krochmalu. A właścicielem samej działki była początkowo… Fabryka Margaryny van den Berga. Natomiast w wymienionych ostatnich ponad 15 latach Gdański młyn olejowy już tylko zarządzał tą parcelą i nie było żadnej wzmianki o jego działalności produkcyjnej. Ciekawostką może być fakt, że adres biura Gdańskiego młyna olejowego na Wyspie Spichrzów cały czas był rozpoznawalny i powoływały się na tę lokalizację nawet inne firmy. Przykładem może być reklama z 1930 roku.
Powróćmy teraz do dwóch podstawowych adresów, które przewijają się przez całość opracowania. Steindamm (Kamienna Grobla) z numeracją od 25 do 30 (w różnych konfiguracjach) oraz Hopfengasse (Chmielna) 74. Na mapie obie lokalizacje dzieliła Nowa Motława. Ale wspomniane działki leżały mniej więcej naprzeciwko siebie. Bardzo dobrze pokazuje to np. mapa z 1924 roku. Na prawym brzegu Motławy widać położenie młyna na rogu ulicy Kamienna Grobla i Śluza. A na lewym na tej samej wysokości mieściła się wspomniana gdańska olejarnia, która zajmowała 17 500 m2 powierzchni na terenie Wyspy Spichrzów. Stały tam też budynki fabryczne i magazyny. Plac połączony był za sprawą Motławy z morzem, a dwie bocznice kolejowe ułatwiały transport towarów z placu i na plac. Dzięki takiemu układowi przestrzennemu na mapie, łatwiej jest zrozumieć zawartość poniższego rzadkiego zdjęcia pokazującego fasadę Gdańskiego młyna olejowego od strony Kamiennej Grobli wraz z mostem technicznym, który łączył tę ulicę z widoczną na pierwszym planie Wyspą Spichrzów i terenami zagospodarowanymi najprawdopodobniej pod wspomniane młyńskie magazyny i składowiska. Autor tekstu: Jacek Górski.
Artykuł ten ma swoją oficjalną premierę w tym samym czasie zarówno na naszych stronach jak i na blogu Kamienna 28.
Zdjęcie młyna pochodzi z książki „Danzig und seine Bauten” wydanej w 1908 r., str. 375 i wywodzącej się z kolekcji Opowiadaczy Historii Dolnego Miasta w Gdańsku.
Fragment mapy pochodzi z przewodnika Antona Bertlinga „Danzig : illustrierter Führer durch den Freistaat Danzig” z 1924 roku.
Wycinek z konsulami w Gdańsku pochodzi z publikacji „Führer durch Danzig und Umgegend : mit Plan und Karte” z 1908 roku.
Dane statutowe pochodzą z publikacji „Neues Statut der Commandit-Gesellschaft auf Actien in Firma : Danziger Oelmühle, Petter, Patzig & Co. in Danzig…” z 1894 roku.
Źródło czarno-białej reklamy najlepszej mączki pszennej – „Pielgrzym, pismo religijne dla ludu 1883 nr 111”, str. 4
Źródło reklamy prasowej z 1930 roku – „Danziger Wirtschaftszeitung”, numer 4 z 25 stycznia 1930 r., str. 31.